Kunstenaars op de bres voor advocaten Turkije
Ze verbranden jullie toga’s…
Tekst: Johan van Uffelen
Ze kunnen de tralies zekeren maar ze kunnen de stemmen niet dempen
Ze kunnen jullie toga’s verbranden maar vrezen jullie engelen
Enkele regels uit een gedicht dat Anne Vegter, voormalig Dichter des Vaderlands, schreef ter ondersteuning van drie vervolgde Turkse advocates. Samen met fotografe Bianca Sistermans woonde zij in november vorig jaar een rechtszaak bij in Istanbul. Beiden maakten deel uit van een internationale groep proceswaarnemers op uitnodiging van Lawyers for Lawyers. ,,Bij de eerste woorden denk je al: Vanuit wie wordt dit gezegd? Je voelt het meteen. Dit is geen onafhankelijk proces”.
Een indrukwekkende ervaring die beide kunstenaars inspireerde tot een gezamenlijk werk als aanklacht tegen de schrijnende werkelijkheid van de rechtspleging in Turkije.
Bianca maakte zwart-wit portretten van drie bedreigde vrouwelijke advocaten. Moedige vrouwen die symbool staan voor het lot van talrijke advocaten in Turkije. Anne schreef een aangrijpend gedicht. En samen maakten ze een beeltenis van een Turkse toga met daarop dichtregels van Anne (‘ze verbranden jullie toga’s, maar ze vrezen jullie engelen’). Tijdens de Dag van de Bedreigde Advocaat presenteerden ze hun werk in het Paleis van Justitie in Den Haag. Een gesprek met beiden, ter gelegenheid van ‘Lawyers Day’ in Turkije, op 5 april.
Toneelstuk
Anne heeft de zittingen in Istanbul nog scherp op het netvlies. Veel indruk maakte een zaak tegen drie beklaagden – onder wie een journaliste – die vervolgd werden omdat ze aanwezig zouden zijn geweest bij een begrafenis van gerepatrieerde Koerdische strijders. En dat is voor de Turkse autoriteiten een terroristische daad is. ,,De zitting was een compleet toneelstuk. Met in de hoofdrol een onzichtbare, anonieme getuige die flagrante aantijgingen deed tegen de verdachten. Je kon hem niet zien, alleen horen. Zijn verhaal was niet geverifieerd, maar zijn woorden werden wel meteen serieus genomen. Het had in mijn beleving evengoed zomaar iemand kunnen zijn die in een andere kamer van het gerechtsgebouw zat”.
De dichteres/schrijfster was zeer onder de indruk van de verdachten. ,,Heel sterke mensen. Ze stonden daar met een opmerkelijk soort lichtheid. Vooral als je weet wat gevangenschap met je doet, zeker in Turkije. Ze toonden een onwaarschijnlijke veerkracht versus een rechter die overduidelijk in een keurslijf zat onder een groot portret van Erdogan. Bij de eerste woorden denk je al: Vanuit wie wordt dit gezegd? Je voelt meteen, dit is geen onafhankelijk proces. Hier is geen sprake van een scheiding tussen staat en rechtspraak”.
ze kunnen de getuigen maskeren maar ze kunnen de leugens niet schikken
ze kunnen de bomen kappen maar ze kunnen de schaduwen niet zien
Anne verliet het gerechtsgebouw lichtelijk in shock. ,,Enerzijds door de gang van zaken tijdens het proces. Anderzijds geraakt door de mensen die werden voorgeleid zo in hun volle kracht te zien. Zoals de journaliste die daar stond als een Jeanne d’Arc van het vrije woord. Met opgeheven vuist riep ze nooit te zullen stoppen met schrijven”.
Willekeur
Eenzelfde ervaring had Bianca Sistermans. ,,Ontluisterend door het totale gebrek aan intermenselijkheid. Er was geen sprake van uitwisseling, van oprechte aandacht voor de zaak. Het ontbrak aan elk respect voor de gedaagden”. Nog vindt ze het moeilijk woorden te geven aan haar eigen onmacht. ,,Het gevoel dat mensen zijn overgeleverd aan willekeur is eigenlijk niet te benoemen”.
Ze vond het erg moeilijk om ook weer weg te gaan. ,,In de wetenschap dat er mensen die in totale onzekerheid verkeren achterblijven. Ze hebben geen idee of en wanneer ze vrij komen”.
Die emoties sluiten aan bij de thematiek die veel van Bianca’s fotografisch werk kenmerkt. Maatschappelijke betrokkenheid, of eigenlijk meer menselijke betrokkenheid. Ze werkt graag samen met schrijvers en dichters en maakte onder meer (foto-) boeken/series over mensen die eenzaam sterven, over mensen die hun moeder hebben verloren, over alledaagse ergernissen. ,,Ik blijf mij verwonderen over wie wij als mensen zijn en hoe wij samen leven. De gelijktijdigheid van levens, terwijl voor ieder mens het leven totaal verschillend kan zijn”. Ze beschrijft een beeld uit Egypte, waar ze enige tijd heeft gewoond: ,,Ergens in een soek waren mannen bezig met het malen van chilipepers. Met doeken voor hun neus en mond. Rode, betraande ogen. En daar liep ik dan voorbij met mijn rugzakje. Waarschijnlijk doen die mannen dat werk nog steeds”.
Zusterlijkheid
Na de bijgewoonde zitting spraken Anne en Bianca met drie bedreigde advocates op het Nederlandse consulaat: Sezin Uçar, Özlem Gümüştaş en Gülhan Kaya. Vrouwen voor wie Lawyers for Lawyers al langer opkomt. Twee van hen hadden kort daarvoor nog 14 maanden in voorlopige hechtenis gezeten. Recent, in februari, werd het proces tegen hen hervat en kregen ze een verbod om naar het buitenland te reizen. Tijdens de ontmoeting maakte Bianca veelzeggende portretten van hen. Anne: ,,Het zijn héél sterke vrouwen. Ze hebben een enorm talent om vanuit hun gebundelde kracht vol te houden. Dat zag ik echt, die zusterlijkheid. Je kunt je het niet voorstellen; met bijna veertig vrouwen in een cel bestemd voor veertien gedetineerden. Eén van hen vertelde hoe ze dagelijks vanaf de luchtplaats naar de meeuwen keek..” Dat beeld inspireerde Anne tot een van haar dichtregels:
ze kunnen Istanbul regeren maar niet de meeuwen boven Marmara
ze kunnen jullie toga’s verbranden maar de engelen zullen spreken
De engelen in haar gedicht, licht Anne toe, staan voor krachten die niemand kan beteugelen. Ze symboliseren het geweten, de morele veroordeling van wandaden. ,,Engelen als strijders voor recht, boodschappers van waarheid. In het gedicht beschikken ze over een kracht waar een autocratische regering voor zal buigen. Je kunt nog zoveel onderdrukking organiseren, maar uiteindelijk overwinnen strijdbaarheid, rechtvaardigheid en liefde”.
Over het nut van hun reis bestaat bij beiden geen spoor van twijfel. Anne: ,,Er was in de rechtszaal wel degelijk een bewustzijn van onze aanwezigheid als internationale waarnemers. Aan het begin van de zitting werden we ook genoemd”. Ze verbaast zich erover dat de situatie in Turkije naar de achtergrond lijkt te zijn verdrongen. ,,De media vinden het allemaal heel erg, maar het is niet meer ‘hot’, niet meer nieuwswaardig. En de politici mijden het onderwerp: Te veel bemoeienis komt de Turkije-deal niet ten goede”.
Bianca benadrukt het werk van Lawyers for Lawyers ontzettend belangrijk te vinden. ,,Voor de betrokken advocaten. Maar óók voor ons eigen bewustzijn. Het is een voorrecht te leven in een land waar iedereen bij wet wordt beschermd en ieder mens voor de wet gelijk is”.
Anne Vegter
Anne Vegter (Delfzijl, 31 december 1958) is dichteres, proza-, toneel- en kinderboekenschrijfster.
Haar werk werd onder meer bekroond met de Woutertje Pieterse Prijs, ze werd genomineerd voor de AKO-literatuurprijs en in 2004 ontving zij voor haar gehele oeuvre de Anna Blaman Prijs. Het jaar daarop was Vegter samen met Antoine Uitdehaag en Anna Enquist laureate van de Taalunie Toneelschrijfprijs. In januari 2012 won Anne de Awater Poëzieprijs. Van 2013 tot 2017 was zij Dichter des Vaderlands. In 2015 werd Anne benoemd tot lid van de Akademie van Kunsten.
Bianca Sistermans
Bianca Sistermans (Heerlen, 3 april 1969) behaalde haar Master of Fine Arts aan de Akademie voor Kunst en Vormgeving St. Joost in Breda. Haar werk werd getoond tijdens vele kunstmanifestaties. Publicaties van haar projecten verschenen in landelijke dagbladen. Ze heeft verschillende boeken op haar naam, vaak als co-productie met schrijvers of dichters. Zoals Dichter van Dienst, De eenzame uitvaart, Alledaagse Ergernissen, Hier besta ik en Mijn moeder zei nog, pas je wel op!